In de maand die volgt op Hervormingsdag, lijkt het me goed om als katholiek daarover te schrijven. Want eigenlijk hoort Hervormingsdrang een eigen plekje ook in het Katholieke kerkelijk jaar te hebben. De hervormers was het toch te doen om de hervorming van de kerk. En is die hervorming niet een permanente opdracht? Vandaar dat het niet zou misstaan daar elk jaar tenminste aan herinnerd te worden op zo’n feestelijke gedenkdag die meteen ook de vooravond is van het Katholieke feest van Allerheiligen. Dát feest richt de focus op de roeping van de kerk een inclusieve gemeenschap te zijn, die alle grenzen overstijgt en tot in de hemel reikt. Inderdaad: voor we zover zijn moet er nog wel wat ‘hervormd’ worden!

De bekende Duitse systematische theoloog Wolfgang Pannenberg (1928-2014) beweert dat het ontstaan van de Lutherse kerk niet het succes van reformatie is, maar feitelijk haar failliet betekent. Hij bedoelt daarmee dat Luther mislukt is in zijn poging om de kerk te hervormen en in plaats daarvan de oorzaak van een kerkscheiding werd. Een nieuwe confessionele groep ontstond. Verschillen werden in beton gegoten.

Nu was de kerkkritiek van Luther grotendeels een kritiek op de hiërarchie. Voor Luther was de kerk was op de eerste plaats de verzameling van gedoopte gelovigen. Wie ertoe behoorde was niet altijd zichtbaar omdat de werkelijke gesteltenis van het hart niet zichtbaar is. Daarom is de kerk voor Luther ook een verborgen realiteit. Dat is natuurlijk moeilijk te verteren voor een hiërarchie die haar eigen status daardoor bedreigd weet. Daarmee werd door Luther echter het hiërarchische aspect van de kerk niet geloochend, het werd wel een kwestie van tweede orde.

Eigenlijk bestond er niet echt een theologie van de kerk, een ecclesiologie dus, in de tijd van Luther. Dat maakte, mede door de maatschappelijke omstandigheden waarin de kerk en kerkelijke leiding een dominante rol speelden, dat ‘kerk’ met de hiërarchie geïdentificeerd werd. Eigenlijk was het de reformatie die door haar protest de vraag stelde naar het wezen van de kerk en zo impliciet een flinke stoot gaf aan de eerste aanzetten van een theologie van de kerk. Omdat de reformatie echter haar pijlen richtte op de hiërarchie en ook op de paus, gaf dat bij de ontwikkeling van de ecclesiologie aanleiding tot een nog sterkere identificatie van de kerk met de hiërarchie/pausdom dat als identiteitskenmerk van de katholieke kerk in evidentie werd gezet. Op deze wijze blokkeerden protest en verdediging elkaar wederzijds en hielden ze elkaar in een houdgreep. Die blokkade heeft geduurd tot het midden van de vorige eeuw. Dan is er voorzichtig ruimte gekomen voor dialoog. 

Als het goed is worden Protestanten op Hervormingsdag geconfronteerd met hun eigen Katholieke identiteit, zoals Katholieken op Allerheiligen zich bewust (mogen) worden van hun ‘Protestantse roeping’. Protestanten worden er namelijk aan herinnerd dat het niet om de eigen confessie gaat, maar om de Kerk als geheel. Katholieken worden uitgedaagd het gegeven dat de kerk ‘semper reformanda’ is serieus te nemen en dus te werken aan de bekering van de Kerk tot haar wezen ‘inclusieve gemeenschap’ te zijn. Ons forumlid, Dominee Henk Gols, schreef ooit eens dat veel protestanten weinig of geen besef van de katholieke dimensie van hun kerk-zijn en geloof hebben. Hij is ervan overtuigd dat de grote kerkhervormers, Luther en Calvijn, geen andere bedoeling hadden dan goede katholieken zijn. Ze hadden niet de bedoeling een nieuwe kerk te stichten, zij wilden de bestaande kerk hervormen. Ze zochten daarvoor de inspiratie bij de kerk van de eerste eeuwen. Zo was het mogelijk zich te ontdoen van de onvermijdelijke pervertering die de geschiedenis met zich meebrengt. Henk Gols is ervan overtuigd dat de reformatie niet meer of minder is dan een moment van genade in de kerkgeschiedenis.

Daarom hoort Hervormingsdrang ook op de Katholieke kerkelijke kalender thuis. En ja: op de vooravond van Allerheiligen!

+Joris Vercammen