Je kon erop wachten: op het positieve geluid van protestanten die na het overlijden van paus Franciscus zeiden `hij was ook mijn paus’ moest vroeg of laat een tegengeluid volgen. En jawel, tien dagen later stond boven de column van Marc de Jager met grote letters: ‘En toch ben ik blij dat protestanten geen paus hebben’ (Nederlands Dagblad, 2 mei 2025).

In zijn column typeert De Jager de rooms-katholieke kerk als een hiërarchisch instituut, waarin leiders de dienst uitmaken. Hij schrijft zelfs dat de eenheid van de kerk ‘geborgd’ is, gegarandeerd, in de hiërarchie: ’zonder leiders geen kerk’. Dat hiërarchische kerkmodel zet hij vervolgens af tegen het ‘strikt synodaal-presbyteriaal model’ van de Protestantse Kerk in Nederland. ‘Dat betekent dat alle ambten gelijk zijn (presbyteriaal), maar ook dat kerken elkaar ontmoeten en toezicht op elkaar houden (synodaal). Wij kennen geen leiders die boven anderen staan, slechts dienaren die elkaar bij de les houden’. ‘De’ PKN bestaat eigenlijk niet, zij kent alleen lokale gemeenten met lokale leiders. Deze ‘platte’ kerk heeft wel een ’hoofdkantoor’ (!), gevestigd te Utrecht, waar allerlei bureaucratische regeltjes vandaan komen. Daar kun je van denken wat je wilt, maar we mogen blij zijn dat de Protestantse Kerk geen hiërarchisch instituut als het pausdom kent, want ‘een kerk waar een enkeling gezag heeft is een kwetsbare kerk.’ De columnist concludeert: ‘Doe mij maar een kerk met een flinke scheut bureaucratie en zonder gezagdragende leider.’

Er zou heel wat over deze prikkelende column te zeggen zijn, maar ik beperk me tot vier opmerkingen:

1

De Jagers typering van het hiërarchische karakter van de rooms-katholieke kerk getuigt van een typisch protestantse, clichématige interpretatie van het begrip hiërarchie. Dat duidt namelijk niet op een streng geordende gezagstructuur, maar is – letterlijk vanuit het Grieks – een verwijzing naar ‘de heilige oorsprong’ (hierè archè) van de kerk: Christus en zijn apostelen, daar komen we vandaan en daar zijn we tot op vandaag aan gebonden. De rooms-katholieke kerk beschouwt zichzelf als ‘hiërarchisch’, omdat zij door de manier waarop zij georganiseerd is de kerk bij haar heilige oorsprong, Christus, wil bewaren. De bisschop van Rome, neemt daarbij – samen met de andere bisschoppen - een sleutelpositie in. Hij herinnert de kerk eraan dat zij leeft van haar ‘heilig begin’,

Christus, en dat zij zich om kerk van Christus te blijven steeds weer biddenderwijs voor Hem moet openen, opdat zij zich niet opsluit in zichzelf en eigen wegen gaat. Ik denk dat wij als protestanten, met onze vaak eigenzinnige individualistische geloofsopvattingen daar veel van kunnen leren.

2

Paus Franciscus zal in de toekomst vooral herdacht worden als de paus van het synodaal proces. Hij wilde juist géén paus zijn van ‘een kerk waar een enkeling gezag heeft’, zoals De Jager schrijft. Uit zijn hele optreden bleek dat hij wilde breken met een middeleeuwse opvatting van hiërarchie en terug wilde naar een synodale kerk, waarin allen – mannen en vrouwen, bisschoppen en parochianen, pausen en kardinalen - op organische wijze hun rol zouden kunnen spelen, want samen vormen zij het lichaam van Christus. Franciscus wilde ook een andere invulling van het pausschap, getuige niet alleen zijn manier van denken en doen, maar ook het vorig jaar verschenen Vaticaanse document De bisschop van Rome. Daarin wordt op grond van een hernieuwde lezing van de zg. ‘Petrinische teksten’ van het Nieuwe Testament en de resultaten van oecumenische dialogen gepleit voor vernieuwing van het Petrusambt. Deze ontwikkeling mag niet worden genegeerd in het oecumenisch gesprek.

3

Dat brengt me op mijn derde punt: de oecumene. Het genoemde document, gepubliceerd door de Dicasterie voor de Bevordering van de Eenheid van de Christenen, erkent dat het pauselijk ambt door de eeuwen heen voor de andere kerken een obstakel geworden is. De auteurs willen hoopvolle perspectieven aanreiken voor meer eenheid onder de christenen en ze doen daarvoor in hun tekst vergaande voorstellen. Het woord is nu aan de oecumenische partners. Sommigen van hen hebben al een reactie gegeven. Eén daarvan is interessant genoeg om hier te vermelden

Op een vorig jaar door de Katholieke Vereniging voor Oecumene georganiseerd symposium, getiteld Hoe het Petrusambt weer een teken van eenheid kan worden was het opmerkelijk genoeg een voormalige secretaris van de Protestantse Kerk in Nederland – Dr A.J. Plaisier – die vijf redenen noemde waarom het pauselijk ambt een plaats kan krijgen in de ene kerk van de toekomst. Ik noem ze kort: (1) Hij geeft aan de kerk een ‘gezicht’; (2) Hij belichaamt de eenheid van het lichaam van Christus; (3) Hij heeft als taak te waken over het apostolisch erfgoed; (4) Hij fungeert als pastor pastorum, als herder over de herders. (5) Hij staat als primaat de kerk voor ‘het andere Rijk’, dat niet van deze wereld is: het Rijk van Christus. Volgens mij een ideaal profiel van een oecumenische paus. Maar er ontbreekt nog iets aan. Daarover gaat mijn laatste opmerking, waarmee ik hoop recht te doen aan de intentie van Mark de Jager.

4

Hendro Munsterman schrijft in een artikel over het komende conclaaf (Nederlands Dagblad, 3 mei), dat verschillende kardinalen tijdens de voorbesprekingen hebben voorgesteld om de paus in de toekomst ‘niet meer alles alleen te laten besluiten’: ‘De paus heeft een groep wijze mensen om zich heen nodig. Een paus kan niet de gehele wereldkerk overzien. Hij heeft mensen nodig die hem bijstaan, van verschillende pluimage, uit alle delen van de wereld, zowel behoudende als vernieuwingsgezinde mensen’. Op dit voorstel schijnt veel bijval gekomen te zijn.

Misschien mag ik in dit verband ook een voorstel doen. Het verdient overweging om voor de ‘wijze mensen’, die straks om de nieuwe paus heen staan, ook vertegenwoordigers uit de oecumene te vragen, want vertegenwoordigers van één kerk kunnen niet de gehele wereldkerk overzien. Alleen samen met alle heiligen kunnen wij de volle diepte en de rijkdom van Christus verstaan, schrijft de apostel Paulus.

Dat werd even zichtbaar tijdens het avondgebed op het Sint Pietersplein bij de opening van de bisschoppenconferentie over synodaliteit (september 2023): daar stonden rondom paus Franciscus twintig kerkleiders, ‘wijze mannen (en vrouwen!)’ uit alle christelijke tradities: orthodox, anglicaans, oud-katholiek, luthers, gereformeerd en evangelisch – samen met de bisschop van Rome biddend om Gods zegen voor kerk en wereld: een hoopvol begin van de oecumenisering van het Petrusambt? Het ziet ernaar uit dat de nieuwe Paus, Leo XIV, op dit punt de lijn van zijn voorganger zal voortzetten: hij staat als Augustijn immers in dezelfde traditie als Maarten Luther, de augustijner monnik uit Erfurt, die als hij nu geleefd had, blij geweest zou zijn met deze Augustijn als paus en zijn hervormingsbeweging waarschijnlijk niet zou zijn begonnen. Dan was paus Leo XIV ook mijn paus geweest….. 

Hans Kronenburg

12 mei 2025

Foto: Paus Franciscus omringd door twintig kerkleiders tijdens de oecumenische avondwake op 30 september 2023 op het Sint Pietersplein. Beeld: Luisterend op weg.