Het doel van Christus is
mensen van alle tijden en plaatsen, van alle rassen en standen
door de Heilige Geest
in een organische en levende eenheid in Christus samen te brengen
onder het universele vaderschap van God.
Deze eenheid is niet louter een uiterlijke eenheid,
maar heeft een diepere, innerlijke dimensie,
die wordt uitgedrukt in de notie katholiciteit.

Katholiciteit bereikt haar voltooiing
wanneer datgene wat God in de geschiedenis reeds begonnen is
uiteindelijk aan het daglicht treedt en vervuld wordt.
Omdat Christus voor álle mensen geleefd heeft, stierf en opstond
is katholiciteit het tegendeel van alle egoïsme en particularisme.
Katholiciteit is de eigenschap van de kerk waardoor zij haar volheid,
volledigheid en totaliteit tot uitdrukking brengt. 

De kerk is en behoort katholiek te zijn in al haar delen
en in alle aspecten van haar leven, met name in de eredienst.
De leden van de kerk behoren haar zuiverheid en heelheid,
die de wezenskenmerken van de kerk zijn, te weerspiegelen.
Een maatstaf voor haar interne eenheid is,
dat gezegd wordt van de gelovigen
dat zij ‘één van hart en één van ziel zijn’ (Hand.4: 32; Pilipp. 2: 1-12).
Twee factoren spelen daarin echter mee:
de eenmakende genade van de Geest
en de nederige pogingen van de gelovigen,
die niet zichzelf zoeken, maar die verenigd zijn
in geloof, aanbidding en in liefde en dienst van Christus
terwille van de wereld. 

Katholiciteit is een gave van de Geest,
maar evenzeer een taak, een roeping en een verplichting. 

Uit De Heilige Geest en de katholiciteit van de kerk, rapport sectie 1 van de vierde vergadering van de Wereldraad van kerken, gehouden 4-19 juli 1968 in Uppsala, Zweden – dit jaar precies 50 jaar geleden.

De leden van het oecumenisch Forum voor Katholiciteit wensen alle lezers van de Nieuwsbrief een gezegend Pinksterfeest. 

Wim van den Dool
Henk Gols
Lieske Keuning
Hans Kronenburg
Idelette Otten
Cristina Pumplun
Marcel Sarot
Henk Schoon
Hans Uytenbogaardt
Joris Vercammen
Theodoor van der Voort
Andreas Woehle

Op 20 maart j.l. zijn de leden van het OFK bij elkaar geweest voor een studiedag over de sacramentaliteit van de kerk. Centraal stond de inleiding van Dr Ton van Eijk over De Kerk als sacrament. Deze aanduiding heeft oude bronnen, toch is het een modern thema. 

Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw speelt het een rol in teksten van  het Vaticaans Concilie (Lumen Gentium) en de Wereldraad van Kerken  (Uppsala 1968). 

Opvallend is dat protestanten er kritischer tegenover staan dan rooms- katholieken. Terwijl Lumen Gentium schrijft: ‘De kerk is als het ware het  sacrament, dat is: teken en instrument van de de innige vereniging met God  en van de eenheid van heel het menselijk geslacht’, vermijden de  documenten van Wereldraad het woord sacrament en spreken ze liever van  de kerk als teken. Oorzaak van dit verschil is dat protestanten huiverig zijn  voor een vereenzelviging van Christus met de kerk en dus voor de  ontkenning van van haar zondigheid. In latere documenten van de  Wereldraad zien we overigens dat de term mysterie gebruikt wordt als  aanduiding van de kerk, en dan aangevuld met het woord teken. Het woord  sacrament wordt vermeden. Van Eijk heeft er geen moeite mee de beladen  term sacrament als aanduiding van de kerk op te geven – mits de term  mysterie, aangevuld met teken gehandhaafd blijft. De kerk is meer dan een (menselijk) teken, zij heeft deel aan het (goddelijk) mysterie, zoals  geopenbaard in Christus. De termen mysterie en teken tezamen geven de  spanning aan tussen de goddelijke en de menselijke kant van de kerk:  Christus is in de kerk aanwezig, zij is zijn lichaam, tegelijk is Hij haar Hoofd.  Als zodanig gaat Hij haar ver te boven. De kerk deelt in het goddelijk heil,  maar tegelijk is zij ook altijd een menselijke, historische gestalte, levend  tussen hemelvaart en wederkomst.  Ton van Eijk heeft ons zeer geholpen om meer zicht te krijgen op de sacramentele betekenis van de kerk en wij zullen de door hem genoemde  inzichten zeker meenemen in onze voortgaande bezinning op de kerk.

Over toenadering tussen protestanten onderling, tussen lutheranen en  rooms-katholieken in Finland en tussen lutheranen in Zweden en de oud- katholieken van de Unie van Utrecht. 

Het jaar 2018 is een jubileumjaar in de oecumene: de Wereldraad van  Kerken bestaat 70 jaar (opgericht in 1948) en de Raad van Kerken in  Nederland bestaat 50 jaar (opgericht in 1968). Ook is het 50 jaar geleden  dat de vierde vergadering van de Wereldraad van kerken in Uppsala  gehouden werd. Was het doel van de oecumene aanvankelijk vooral het  bevorderen van zichtbare, structurele eenheid (met als speerpunten de  vragen rond ambt, sacrament en kerkvisie), de laatste jaren ligt het accent  meer op de spirituele oecumene: het zoeken naar geestelijke  verbondenheid tussen christenen over kerkgrenzen heen. Er zijn allerlei  redenen voor die verschuiving (het veranderde tijdsbesef, de opkomst van  de pinksterkerken en de charismatische beweging en de verzwakking van  de traditionele kerken). Begrijpelijk, maar geen reden om het zoeken naar  zichtbare eenheid te staken. Want hoeveel moois er ook te zeggen valt over  de veelkleurigheid, diversiteit van de kerken en geestelijke erkenning,  oecumene is meer dan dat. 

De kerk is een lichaam, het lichaam van Christus (enkelvoud!) en dat  lichaam heeft een structuur, een zichtbare gestalte. Het zijn de kerken van  de katholieke traditie die daar steeds weer op hameren. En terecht. Er kan  maar één kerk zijn: ‘wij geloven in de ene heilige katholieke en apostolische  kerk’ (geloofsbelijdenis van Niceea). Daarom is het onze opdracht te  werken aan de structurele eenheid van de kerk en de hete hangijzers van  ambt en sacrament, die we al werkende tegenkomen, aan te pakken. De dooperkenning, waar veel kerken in ons land hun handtekening onder  hebben gezet, is een stap in de goede richting. Maar het gesprek over  zichtbare, structurele eenheid moet doorgaan. Op dit punt kunnen de  Nederlandse kerken veel leren van de resultaten van enkele dialogen die de  laatste jaren elders in de wereld gevoerd zijn. Ik noem er vier, in volgorde  van de gradatie waarin zichtbare eenheid in beeld komt.

Een nieuw fenomeen is bezig de kerken te veroveren: de kerkproeverij. Een  missionair project, ontstaan in Engeland en in 2017 in ons land  geïntroduceerd door de Raad van Kerken. 450 kerken deden er aan toen  mee, en voor dit jaar staat de kerkproeverij gepland voor het weekend van  15 en 16 september. Het is de bedoeling om dan zo veel mogelijk mensen  uit de buurt uit te nodigen om mee te gaan naar de kerk. Kerken passen hun  programma aan aan de gasten en proberen zo uitnodigend mogelijk te zijn.  Vrijdag 7 april j.l. - in de paasweek - werd er in het KRO-NCRV-gebouw een  inspiratiedag aan gewijd. De missioloog Stefan Paas hield een inleiding,  waarin hij een soort ‘theologie van de uitnodiging’ presenteerde, min of  meer onder het motto ‘Kom en proef dat de Heer goed is’ (Psalm 34:9). 

In zijn lezing zegt Paas dat gastvrijheid wat anders is dan slimme trucjes  bedenken om mensen te winnen. Het is een manier van zijn. En dan  beschrijft hij wat dat concreet betekende voor zijn thuisgemeente, Via Nova  in Amsterdam: ‘We hebben de hele kerk, de liturgie, de cultuur in de  gemeente, de organisatie, de manier van leiding geven, de website, wat ook  maar, doordacht en opgezet vanuit dit principe van gastvrijheid. We wilden  een uitnodigende kerk zijn.’ Ook als er geen gasten zijn doet de gemeente  alsof ze er zijn door b.v. kort de onderdelen van de liturgie uit te leggen,  zodat de gasten begrijpen wat er gebeurt. Ook het zingen, bidden en  collecteren wordt steeds zo aangekondigd en toegelicht, dat iedereen het  begrijpt. Verder wordt er natuurlijk gegeten. ’Dat hoor je haast in elke  nieuwere kerk: voor, tijdens en na de viering eet je met elkaar. En alle  gasten zijn welkom. Voor hen neem je gewoon wat extra mee. Dus hou op  met dat kopje koffie na afloop; zet een grote tafel neer en laat iedereen eten  meenemen.’ ( ) Maak gasten deelnemer, op allerlei manieren. Laat het  alsjeblieft een beetje lijken, al is het maar een beetje, op het feestmaal van de Heer. ’Kom en proef dat de Heer goed is’. Kerkproeverij, dat mag best  een beetje op een restaurant lijken’. 

Ik begrijp de bedoeling van de bedenkers van het project en in veel  opzichten hebben ze gelijk. We zijn als kerken veel te gesloten en introvert.  Maar is dit de weg, met name wat de liturgie betreft? Moet die echt zo  laagdrempelig zijn, dat iedereen meteen kan aanschuiven, zoals in een  restaurant? Zit daar toch niet het idee achter dat de kerk een volkskerk is of  zou moeten zijn? Veronderstelt deelname aan de liturgie van de kerk in  onze geseculariseerde cultuur niet een grondige, misschien wel jarenlange  catechese? Ik denk aan de vroege kerk, waar de ongedoopten na de dienst  van de Schrift de kerk moesten verlaten en de deuren dicht gingen (‘de  deuren, de deuren’, riep de diaken!). Ik wil daar niet naar terug, maar het  herinnert me wel aan de heiligheid van de eucharistie. 

Al zijn er ook rooms-katholieken bij het project betrokken, er zit naar mijn  besef een typisch protestantse manier van denken achter. Dat blijkt vooral  uit wat Paas schrijft over het samen eten aan een grote tafel, voor, tijdens  (!) en na de bijeenkomst. Bedoelt hij daarmee een eigentijdse vormgeving  van de eucharistie? Ik denk van wel, al zegt hij het niet met zoveel  woorden. Maar de zin waarmee hij zijn beschrijving van de maaltijd afsluit  – ‘Kom en proef dat de HEER goed is’ – deed mij meteen aan de eucharistie  denken. Het betreft hier namelijk een citaat uit psalm 34:9, een tekst die in  de vroege kerk al werd toegepast op de eucharistie. Sterker nog, deze  woorden worden geciteerd in de eerste brief van Petrus, een paaspreek  gericht tot de pasgedoopten, die in de paasnacht voor het eerst aan de  eucharistie hadden deelgenomen en die daarom door de schrijver  ‘pasgeboren kinderen’ worden genoemd (zie 1 Petrus 2: 1-3). Maar die  pasgeboren kinderen hadden wel een uitvoerige catechese achter de rug  voordat ze mochten deelnemen aan de eucharistie… Kortom, toen ik op de  zaterdag voor zondag Quasimodogeniti (= pasgeboren kinderen) het verhaal  van Stefan Paas las, dacht ik bij het woord ‘kerkproeverij’ eerder aan de  eucharistie in de paasnachtviering, die ik een week daarvoor meemaakte en  waarin vier volwassenen toetraden tot de gemeente, dan aan gezellige  maaltijd in een restaurant. Ik denk in elk geval dat het goed katholiek is om  die twee uit elkaar te houden…

Eveneens in de paasweek las ik de column van Stijn Fens: ‘Ik gun de  protestanten het ritme van de mis’ (Trouw, 7 april). Fens, die naar eigen  zeggen ‘voor zover nog kerkelijk, zich meer aangesproken voelt door het  katholicisme dan het protestantisme’, vertelt daarin hoe hij op Eerste  Paasdag een protestantse dienst, waarin een vriend van zijn zoon belijdenis  deed, beleefd heeft. De dienst werd bij gebrek aan een eigen kerkgebouw  gehouden in een wijkcentrum. Er waren veel jonge gezinnen (‘die zie je bij  mij in de kerk nauwelijks’), er speelde een bandje en ‘er stond een  levensgrote beamer, die de orde van dienst bepaalde. Ik moest me wel  overgeven aan dit bijna heilige apparaat, want een liturgieboekje kreeg ik  niet’. Fens zingt niet mee, ‘want katholieken houden niet van samenzang,  behalve als het om kerstliedjes gaat’. De belijdenis van de vriend van zijn  zoon ontroert hem. Hij vindt het een mooie dienst, maar op een gegeven  moment begint hij stiekum toch een beetje naar een katholieke kerk te  verlangen. ‘Als er in een mis een stilte valt en je geest even weg wil, dan is  er altijd het mysterie van het gebouw – van zichzelf expressie van geloof –  dat jou in zijn armen sluit. In een protestantse kerk heb je in die situatie  niet zo veel om op terug te vallen. Het kerkgebouw is, ook als je niet in een  wijkcentrum zit, kaal en functioneel. Gods woord eist de ruimte op’. Naar  mate de dienst vorderde, zocht de van huis uit katholieke journalist steeds  meer naar een structuur: ‘ Waar ging dit naar toe? Naar welk hoogtepunt  werd toegewerkt?’ Misschien de belijdenis, maar die was er niet elke  zondag. En dan vervolgt Fens: ‘ Zoals ik de katholieken de samenzang van  de protestanten toewens, gun ik de protestanten misschien wat meer het  ritme van de katholieke mis, die in alle heiligheid voldoet aan de wetten van  het theater’. Een behartenswaardige wens. Een wens die overigens – in  theorie althans – al lang vervuld is. Want was het niet Dr G. van der Leeuw,  de voorman van de liturgische beweging, die zijn studenten voorhield dat  liturgie een vorm van theater is? En deze man was toch echt protestant,  beter gezegd: hervormd! En wat de structuur van de liturgie betreft, wie het Dienstboek van de Protestantse Kerk in Nederland opslaat, ziet  onmiddellijk dat de daarin afgedrukte orde van dienst de structuur van de  mis heeft. Maar ik vermoed dat dit Dienstboek in het Amsterdamse  wijkcentrum niet gebruikt werd… Gelukkig zijn er veel gemeentes waarin  dit wel het geval is. Protestantisme en katholicisme, ze sluiten elkaar niet  uit, sterker nog: ze hebben elkaar nodig. Zoals Dr J.H. Gerretsen, de  leermeester van G. van der Leeuw, al zei ‘Het protestantisme is de ziel van  het katholicisme, het katholicisme is het lichaam van het protestantisme.  Beiden kunnen niet leven, omdat ze elkaar missen’. Ik wens alle rooms- katholieken en protestanten toe dat zij op het komende Pinksterfeest van  harte zullen instemmen met de belijdenis van de aloude Catholica:  ‘wij geloven in de Heilige Geest, die Heer is en levend maakt’!