‘Als rooms-katholiek heb ik moeite met de beperkte sacramentele beleving van veel protestantse gelovigen. De grote waardering voor het Woord gaat bijna altijd gepaard met een onderwaardering van het sacrament van de eucharistie/het heilig avondmaal’. Aldus de bisschop van Den Bosch mgr Gerard de Korte tijdens het symposium Alle protestanten katholiek? in de abdij van Berne Heeswijk.
Het is het bekende verwijt dat protestanten al eeuwen lang te horen krijgen. Hoe terecht dit verwijt ook is, ik wil er toch op wijzen dat er binnen het protestantisme ook altijd stemmen geklonken hebben die vroegen om eerherstel van de eucharistie.
Denk bij voorbeeld aan de Liturgische Beweging, aan het Limarapport van de Wereldraad van Kerken en – recent – aan het visiedocument van de Liturgische Kring. Steeds is de boodschap: de kerken van de reformatie hebben zeer tot hun schade de eucharistie verwaarloosd, het wordt hoog tijd daar verandering in te brengen.
En inderdaad, hier en daar is er meer aandacht ontstaan voor het avondmaal, maar meestal betreft het dan zg. ’liturgische gemeentes’. Maar sinds kort doet zich een nieuw en opmerkelijk verschijnsel voor: ook in orthodox-gereformeerde kring wordt gepleit voor eerherstel van de de eucharistie – soms zelfs met een beroep op rooms-katholieke theologen.
Protestanten zitten op een dwaalweg
Zo luidde de kop boven een artikel in het Nederlands Dagblad van 20 mei j.l. Het betreft een interview met Dr. Edward van ’t Slot, bijzonder hoogleraar sysyematische theologie aan de RU Groningen, en Dr Bert de Leede, oud-docent Praktische theologie aan de PthU, naar aanleiding van de verschijning van de bundel Discipelschap. Een theologische peiling (Boekencentrum 2016).
In plaats van cusussen en trainingen komen beide theologen met een opvallende boodschap: laten we vaker avondmaal vieren., Liefst elke zondag. Of nog vaker, ook op momenten die erom vragen doordeweeks. Nu gebeurt dat in de meeste kerken van de calvinistische traditie maar vier of vijf keer per jaar. Van ’t Slot noemt dat ‘verwaarloziing van het avondmaal’. En hij voegt eraan toe:’Ik vrees dat we ernstig dwalen in dit opzicht en ik vind dat het tijd is om dit opnieuw te overwegen, nu meteen, en serieus’. En De Leede zegt in datzelfde interview:’Wij hebben in Nederland Woord en Sacrament uit elkaar gehaald. Dat is eigenlijk vreemd. De prediking leidt je naar het avondmaal. Je staat op, je gaat naar voren, je knielt, je ontvangt. Avondmaal is te toeeigenen wat je in het Woord hebt ontvangen’.
De oecumene
Interessant is dat beide theologen zich tot deze ‘katholieke’ visie op het sacrament geïinspireerd weten door geluiden uit de oecumene: Van ’t Slot verwijst naar de eucharistische praktijk van de de angilcana, De Leede naar de christelijk-gereformeerde missioloog Stefan Paas en de rooms-katholieke Borgman. Vanwege de beschikbare plaatsruimte beperk ik me in het vervolg tot De Leede’s artikel Meer kerk in een tijd van minder kerken. Wat ging er mis in onze protestantse traditie? (Wapenveld, februari 2016, 26-31) [i]. Daaruit valt af te leiden dat de auteur een beetje jaloers is op de oud-katholieke, anglicaanse en rooms-katholieke eecclesiologie met hun sacramentele visie op de kerk, maar ook dat hij reserves heeft.
Een eucharistische ecclesiologie?
In zijn Wapenveldartikel bespreekt De Leede uitvoerig de studie van Stefan Paas, Vreemdelingen en priesters. Christelijke missie in een post-christelijke samenleving (2015), waarin niet zozeer gepleit wordt voor eerherstel van de eucharistie, maar ook voor een eucharistische ecclesiologie. ‘Paas pleit voor een eucharistische ecclesiologie. Ook hij voert een pleidooi voor de kerk die leeft uit haar liturgie, uit de eenheid van Woord en Sacrament, met een zeer geregelde viering van het Heilig Avondmaal. Dit ben ik zeer met hem eens. Maar hier vind ik het boek te snel gaan, te gemakkelijk grote stappen maken. Ik meen te begrijpen wat Paas bedoelt met zijn pleidooi voor een eucharistische ecclesiologie, en ik deel zijn verlangen. Maar daar zijn orthodox-gereformeerde christenen niet zomaar. Daar is (veel) meer voor nodig dan het aantal avondmaalsdiensten van 4 of 5 per jaar via 12 naar 24 en zo mogelijk 52 brengen, met wat aanpassingen in de liturgische gewoonten om een en ander logistiek vlot te laten verlopen. Natuurlijk zal Paas dat beamen, maar hij maakt niet voldoende duidelijk dat er een echt ander, noem het mystiek, kerkbesef vereist is’.
Het Lichaam van Christus
Voor zo’n mystiek kerkbesef, dat zich overigens maar moeilijk verdraagt met de gereformeerde visie op de kerk (zie art. 28 NGB), kunnen we- aldus De Leede – beter terecht bij Van de Beek’s studie Lichaam en Geest van Christus, ‘bij de kerk van ambt en sacrament, een ecclesiologie waarbij de kerk als het Lichaam van Christus voorafgaat aan persoonlijk geloof, discipelschap, et cetera. Die noties, van de mystiek van de kerk, mis ik bij Paas. Wij protestanten zijn niet zomaar bij een eucharistische ecclesiologie. Lutheranen wellicht uitgezonderd, maar die zijn daar weer vaak te vrijzinnig voor. In mijn somberste momenten denk ik wel eens dat je eerst ‘protestant-af’ moet zijn, om je die eucharistische ecclesiologie toe te eigenen. In elk geval zie ik dan de kerk van de grote katholieke traditie voor mij, waar oecumeniciteit gaat voor denominatie, waar de kerk altijd veel meer is dan wat ik ervan zie, en dan wij ervan maken’.
Mystiek Lichaam
Behalve naar van de Beek verwijst De Leede ook met instemming naar de studie van de rooms-katholieke theoloog Erik Borgman Waar blijft de kerk? Gedachten over opbouw in tijden van afbraak (2015). Borgman is kritisch over de kerk, niet in het minst ten aanzien van zijn eigen kerk en de manier waarop zij omgaat met haar visie en missie. Er is veel om treurig van te worden. Maar, schrijft De Leede, daarmee is volgens Borgman het verhaal van de kerk niet uit. ‘Kerk ontstaat telkens weer waar mensen, voorgangers en gelovige parochianen, in beweging komen, geraakt door een vreemde Stem, een roep van de overzijde. Bij Borgman is de kerk een verborgen, mystiek lichaam, dat er is, als Lichaam van Christus, met als voedingsbron de eucharistie, en met als gestalte van continuïteit het ambt. In dat licht proef je bij Borgman de verwonderde dankbaarheid voor paus Franciscus’.
De Leede besluit zijn artikel met te zeggen dat de visie van Paas aangevuld dient te worden met die van Borgman. Een missionaire kerk kan niet zonder haar mystieke wezen. De kerk rust niet op het geloof van mensen. ‘Het wezen van kerk ligt niet in het feit dat ze een verzameling is van gelijkgestemden en gelijkgezinden is, maar dat ze als Lichaam van Christus ons voorafgaat. De lezing van het boek van Borgman kan daarbij zeer helpend zijn, als een oefening in een eucharistische spiritualiteit’.
Protestants-katholiek
Als lid van de Liturgische Kring en van het Oecumenisch Forum voor Katholiciteit herken ik veel van wat De Leede schrijft over de kerk en het sacrament van de eucharistie. Ik hoop dat zijn moedige betoog gehoord zal worden, in eigen kring en daarbuiten. Maar hij maakt mijns inziens onvoldoende duidelijk dat in een eucharistische ecclesiologie de eucharistie als het lichaam van Christus en de kerk als lichaam van Christus elkaar volgens 1 Korintiers 10: 16 en 17 wederzijds bepalen. Valt deze visie op de kerk te verenigen met die van een protestant? Soms vraag ik mij af of De Leede eigenlijk niet diep in zijn hart katholiek (niet: rooms-katholiek!) denkt, maar als het erop aankomt toch geen afscheid kan/wil nemen van de gereformeerde traditie. Maar misschien hoeft hij daar helemaal geen afscheid van te nemen. Het zou interessant zijn te onderzoeken of Calvijn ook niet zoiets als een eucharistische ecclesiologie kent. Volgens deskundigen als Rudolf Boon en Herman Speelman heeft Calvijns kerkvisie wel degelijk een eucharistische spits en heeft hij zijn visie op de tucht en de ambten ontwikkeld met het oog op het zuiver houden van de eucharistie. De gereformeerde traditie is veel katholieker dan calvinisten waar willen hebben. Je hoeft niet of ‘protestant-af’ te zijn om je een eucharistische ecclesiologie toe te eigenen, je moet er wel katholiek voor zijn. Misschien moeten De Leede, Paas en ook Borgman het visiedocument van de Liturgische kring en Katholiek Appel van het OFK maar eens lezen: daar staat het allemaal al in…
Hans Kronenburg
Voor een uitvoerige versie van dit artikel zie de website van de Liturgische Kring https://liturgischekring.nl: Hans Kronenburg, Recente gereformeerde pleidooien voor eerherstel van de eucharistie.
