Over het begrip katholiciteit op de weg naar gemeenschap(pelijke visie)

Over katholiciteit gesproken in de afgelopen jaren

Sinds zijn oprichting in 2011 vraagt het Oecumenisch Forum voor Katholiciteit (OFK) aandacht voor de katholiciteit van de Kerk. Middels een zogeheten Katholiek Appel dat in 2012 is verschenen doet het OFK een beroep op allen die de Kerk ter harte gaat om haar katholiciteit die te lijden heeft onder de verdeeldheid van de christenen, te herstellen.

Onlangs, op 9 oktober 2013, deed paus Franciscus in zijn wekelijkse audientie een oproep om de Heer te vragen om ‘ons meer katholiek te maken’. Katholiciteit kan begrepen worden als een aanduiding voor een of meerdere kerken die ‘katholiek’ in hun naam dragen.

Maar katholiciteit kan ook begrepen worden als kenmerk van de Kerk zoals die in het credo is verwoord: ‘de ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk’. Paus Franciscus sprak in zijn catechetische reflectie over katholiciteit in de zin van het credo. Zijn oproep om de Heer te vragen om ‘ons meer katholiek te maken’ kan dan ook beschouwd worden als een appel aan allen om de Heer te bidden om meer katholiek te zijn op de wijze waarop dat in het credo is verwoord.

In het rapport The Church towards a Common Vision van de Wereldraad van Kerken is samengebracht wat kerken in de afgelopen decennia hebben bereikt aan overeenstemming over het wezen en de missie van de Kerk. In dit rapport dat op de tiende assemblee van de Wereldraad van kerken in Busan, Zuid-Korea zal worden gepresenteerd komt ook de katholiciteit van de Kerk ter sprake.

Het rapport (§ 9) noemt drie aspecten van katholiciteit. Het presenteert die niet als een droge opsomming maar als uitdaging waarvoor kerken zijn gesteld. De uitdaging aan de kerken is om van elkaar te erkennen dat tot uitdrukking wordt gebracht wat het credo ‘de ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk’ noemt. Samenhangend met die wederzijdse erkenning door kerken moet er binnen elke willekeurige gemeenschap ook de bereidheid zijn om in sommige omstandigheden veranderingen door te voeren in leer, handelwijze, en ambt. Deze uitdaging moet gezien worden in het licht van de tocht die kerken maken op het pad naar eenheid.

De Kerk van het credo

Het rapport stelt dat wederzijdse erkenning afhangt van herkenning. Aan erkenning is de vraag verbonden in hoeverre aan een kerk te herkennen is wat het credo noemt ‘de ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk’? Het rapport doet een handreiking door een aantal herkenningspunten te noemen. Van katholiciteit noemt het rapport er drie. Ook paus Franciscus noemt drie manieren waarop we katholiciteit kunnen begrijpen. Deze drie manieren vormen heel harmonieus een samenklank met de drie aspecten van katholiciteit in de tekst van het rapport The Church Toward a Common Vision. Hoe treffend de woorden van paus Franciscus over katholiciteit samenkomen met de woorden uit de tekst van het rapport van de Wereldraad van Kerken blijkt als we lezen wat die woorden zijn.

De drie aspecten van katholiciteit

De drie aspecten van katholiciteit waarvan het rapport stelt dat daaraan de Kerk van het credo valt te herkennen, zijn:

1. Legitieme verscheidenheid (§ 9 en 12)

In het rapport wordt legitieme verscheidenheid een aspect van de katholiciteit van de christelijke gemeenschap genoemd, en niet zomaar een bijzaak daarvan. Katholiciteit is namelijk de kwaliteit waaraan valt af te lezen dat het een onderdeel van Gods ontwerp van redding is om die in Christus te doen ‘vlees’ worden, en wel te midden van de verscheidenheid van volken, waaraan het Evangelie is verkondigd.
De Kerk van het credo is niet te herkennen waar wordt toegestaan dat culturele of andere verschillen zich tot een scheiding ontwikkelen. Want daar wordt de essentiele kwaliteit van katholiciteit ondermijnd. De katholiciteit van de Kerk van het credo treedt echter aan het licht in de wijze waarop

• scheidingen en ketterijen worden overwonnen;
• de legitieme verscheidenheid van liturgie, gebruiken en wetten als schatten worden bewaard;
• legitieme verscheidenheid van spiritualiteit, theologische methode en formulering worden gekoesterd.

2. De presentie van het gehele mysterie van Christus op de wijze waarop Ignatius van Antiochië die beschrijft (§ 31): Want waar Jezus Christus is, is de Kerk in haar geheel (katholikè). Wanneer je de brief leest waarnaar het rapport verwijst, kun je de voorbeelden lezen die Ignatius geeft waar de kerk ‘in haar geheel’ (katholikè) is.

De katholiciteit van de Kerk van het credo treedt aan het licht in

• de presentie van het volk op de plaats waar de bisschop verschijnt (Smyrn.8);
• de viering van eucharistie, waarin Christus present is. Eucharistie is het Lichaam van onze Redder Jezus Christus (Smyrn.7).

3. Reikwijdte die alles en allen omvat op de wijze waarop Cyrillus van Jeruzalem die in zijn doopcatechese beschrijft. In de doopcatechese van Cyrillus waarnaar het rapport verwijst (§ 31) lezen we: De kerk wordt katholiek genoemd omdat zij zich uitstrekt over de hele wereld (oikumene) van het ene eind van de aarde tot het andere, en omdat zij omvattend en onverkort alle geloofswaarheden onderwijst die tot kennis van de mensen moeten komen, of het nu om zichtbare of onzichtbare, hemelse of aardse dingen gaat; verder omdat zij mensen van elk ras, de bestuurders en de onderdanen, de geleerden en de ongeletterden onder het juk van Gods ware dienst brengt; en tenslotte omdat zij elk soort zonde begaan door lichaam of geest verzorgt en geneest, en omdat er geen vorm van deugd is, in woord of daad of in welk soort geestesgaven ook die zij niet beschouwt als haar eigendom. (Cat.18, 23)

De katholiciteit van de Kerk van het credo treedt aan het licht in:

• de geografische uitgestrektheid van de kerk;
• de veelvuldige varieteit aan plaatselijke kerken;
• de participatie in de volheid van het geloof door de plaatselijke kerken en in leven dat hen verenigt in de ene ‘koinonia’.

De drie manieren om katholiciteit te begrijpen

Deze drie aspecten van katholiciteit waarin de kerk van het Credo te herkennen, met name ‘legitieme verscheidenheid’, ‘de presentie van het gehele mysterie van Christus’ en een ‘reikwijdte die allen en alles omvat’, zijn duidelijk te herkennen in de woorden van paus Franciscus in zijn reflectie op de katholiciteit van de kerk:

Beste broeders en zusters: In het Credo belijden we dat de kerk “katholiek” is, met andere woorden, ze is universeel. We kunnen deze katholiciteit begrijpen op drie manieren:

Ten eerste, de kerk is katholiek omdat ze het apostolisch geloof in zijn geheel verkondigt. Zij is de plaats waar we Christus in zijn sacramenten ontmoeten en de geestelijke gaven ontvangen die nodig zijn om te groeien in heiligheid samen met onze broeders en zusters.

De kerk is ook katholiek omdat haar communie het hele menselijke ras omarmt, en ze is gestuurd om de vreugde van het heil en de waarheid van het Evangelie te brengen aan de hele wereld.

Tenslotte, de kerk is katholiek omdat ze de prachtige diversiteit van Gods gaven verzoent om zijn Volk op te bouwen in eenheid en harmonie.

De eerste manier om de katholiciteit van de Kerk te begrijpen is volgens paus Franciscus om te herkennen dat de kerk haar apostolische geloof ‘in zijn geheel’ verkondigt. In zijn uitleg van ‘in zijn geheel’ verbindt paus Franciscus aan de apostolische verkondiging de groei naar heiligheid. Die groei kan plaatsvinden op die plaats waar we Christus ontmoeten en zijn geestelijke gaven ontvangen. In deze uitleg die paus Franciscus geeft horen we gelijkluidende woorden als die in tekst van het rapport staan over katholiciteit. Met name horen we hierin weerklinken wat in voornoemde drie aspecten van katholiciteit, met verwijzing naar Ignatius van Antiochië, als tweede is genoemd: De presentie van ‘het gehele’ mysterie van Christus.

De tweede manier om de katholiciteit van de Kerk te begrijpen is in de reflectie van paus Franciscus om te herkennen dat de kerk het gehele menselijke ras omarmt en in haar verkondiging van het evangelie gericht is op de gehele wereld. In deze uitleg die paus Franciscus geeft over de katholiciteit van de Kerk horen we weerklinken wat in voornoemde drie aspecten van katholiciteit, met verwijzing naar Cyrillus van Jeruzalem, als derde is genoemd: De reikwijdte die alles en allen omvat.

De derde en laatste manier om de katholiciteit van de Kerk te begrijpen is in de reflectie van paus Franciscus om te herkennen dat de kerk de prachtige diversiteit verzoent tot opbouw van het volk van God in eenheid en harmonie. In deze uitleg die paus Franciscus geeft over de katholiciteit van de Kerk horen we weerklinken wat in voornoemde drie aspecten van katholiciteit als het eerste is genoemd: Legitieme verscheidenheid.

Waar herkenning van katholiciteit toe kan leiden

Terwijl het rapport The Church towards a Common Vision als eerste aspect van katholiciteit de legitieme verscheidenheid noemt, eindigt paus Franciscus zijn catechetische reflectie ermee. Door te eindigen met de verzoening van de prachtige diversiteit die tot eenheid en harmonie leidt kan paus Franciscus vervolgen met zijn oproep om de Heer te bidden ‘ons meer katholiek te maken’ en ons daardoor in staat te stellen als een grote familie samen te groeien in geloof en liefde, om anderen te vestigen op Jezus in de gemeenschap van de Kerk, en om de gaven en bijdragen van iedereen te verwelkomen, met het oog op een vreugdevolle symfonie van lof aan God voor zijn goedheid, zijn genade en zijn verlossende liefde.

In het rapport The Church towards a Common Vision wordt niet alleen over katholiciteit, maar ook over het voor veel kerken moeilijke punt van ‘gezag in de kerk’ gesproken. Ook het punt van een ambt in dienst van de universele kerk komt aan bod. Tussen kerken die met elkaar dialoog voerden onder andere over dit punt blijven verschillende visies bestaan. Op grond van sommige van die dialogen kan echter de vraag worden gesteld of zo’n ambt voor alle christenen zinvol zou kunnen zijn. Een van de lastige vragen is hoe zo’n vorm van gezag ten dienste van de universele kerk kan worden uitgeoefend zonder dat dit het gezag aantast dat uitgeoefend wordt in de lokale kerken? Voor ondergetekende, een Oud-Katholieke priester, is deze vraag in het bijzonder van belang aangezien die al eeuwen aanwezig is in de relatie tussen de Oud-Katholieke kerken en de Rooms-Katholieke kerk. De woorden van paus Franciscus in deze catechetische reflectie leiden ertoe om te erkennen dat zo’n ambt op deze wijze uitgeoefend – ten dienste van alle christenen – zinvol zou kunnen zijn. De woorden van paus Franciscus sluiten immers aan op wat is bereikt aan overeenstemming onder kerken wereldwijd – waarmee hij de katholiciteit van de Kerk van het credo aan het licht brengt – en krijgen in zijn oproep om te bidden om meer katholiek gemaakt te worden wereldwijde betekenis om in de prachtige verscheidenheid van Gods gaven als een familie toe te groeien naar eenheid en harmonie.

Hier is een voorbeeld van hoe dit ambt zou kunnen functioneren. Je kan hiervan zeggen dat dit slechts één voorbeeld is en verder je schouders ophalen. Je kunt echter ook de oproep volgen die gedaan is op de ontmoetingsdag van het OFK te Utrecht van 5 oktober jongstleden om op de weg naar gemeenschappelijke visie niet cynisch te worden en enthousiast elke stap voorwaarts, hoe klein ook, op de weg naar gemeenschap te omarmen.

In ieder geval vormen de woorden van paus Franciscus een bemoediging voor allen die met het rapport van The Church in hun kerk aan de slag gaan om het te bestuderen en daarop een reactie te geven. Maar ook om in de erkenning die daarop kan volgen zelf de nodige veranderingen door te voeren…!

Henk Schoon, priester in de Oud-Katholieke Kerk van Nederland,

lid van het Oecumenisch Forum voor Katholiciteit,

en ondertekenaar van het Katholiek Appel (zie www.forumkatholiciteit.nl).